5 - ASSUNTINA
In sa vida mia, c'est meda de prangiri e pagu de arriri. Forsis, bosaterus pensais chi deu seu nascia aici. In veci no. No si nascit bagassa, bagassa si diventat. Si podit nasciri riccu o poberu, custu sì. Deu seu nascia pobera. Deu puru seu stada picciocchedda e deu puru happu cumenzau a traballai de pitica, po mi nudriai e mi bestì. A dexesetti annus m'hant cojau a un'homini giai becciu, chi in prus hiat fattu quindixi annus de mena. Narànt chi hessit postu a parti unu bellu pagu de 'inai. Ateru che dinai! In sa mena hiat buscau sa maladia de is pulmonis e pustis de un'annu pagu prus fia atturada viuda.
Sa viudanza no est leggia, de una parti. Podia bessiri a sola, chistionai cun is hominis e finzas intrai a su butteghinu a buffai una gassosa. Una viuda no tenit prus verginidadi de arreguai e onori de pobiddu de respettai. Po cussu, nisciunu teniat cosa de nai, si mi biat torrendi a domu pustis scurigau o si calincuna borta mi lassau tentai a circai cumpangia, po mi fai calincunu soddu e po no m'atturai sola. Chini dda bolit una viuda? Sceti un'ateru viudu cun fillus piticus dda sposat, po teniri una serbidora in domu. E puru no fia e no seu de fuliai, a trint'annus. No seu sformada de is fillus - Deus no mi 'nd' hat donau - seu ancora comenti una picciocchedda, de coscias, de tittas e totu cantu, no seu frungida, e pagu toccada... E pagu mi toccàt sa bonanima de pobiddu miu, ca mi circàt sceti una borta a sa cida, candu torràt de sa miniera. Torràt su sabudu merì, si cambiàt e 'nci bessiat a plazza manna po si biri cun is cumpangius pe' is butteghinus. Approviàt a domu dognia 'orta orbescendi, e cantàt, ca teniàt su 'inu bonu. Si 'ndi scidàt su dominigu a mesudì, mi zerriàt e mi 'ndi donàt giustu giustu una passadedda. Si 'ndi arziàt e si sezziàt a pappai. Pustis si ghettàt a coddu su tascapani, sezziàt a bicicletta, faiàt su giru de is magasinus po saludai is cumpangius, e torràt a partiri a sa mena. Sa disgrazia de sa maladia est arribada unu annu a pustis de custa vida. Tenia sceti dexiott'annus, ma cun sa domu intestada a nomini miu, happu pozziu tirai a innantis sen' 'e mi ingenugai a nemus.
Mi praxit a bivi’ sen' 'e accappius, a biri genti, a liggiri contus de amori e andai a su cinema. Ddui 'andu dognia dominigu, a su cinema, a tardu, candu 'ndi bessit s'inforrada de is piccioccheddus. Mi setzu sempiri in s'urtima fila, po biri, sen' 'e essiri bista, totu sa genti. Mi pullu, mi bestu e mi acchicchiritu coment' 'e una sennora, e is cadiras accanta de sa mia no atturant mai sen' 'e essiri setzias. Is hominis nàrant chi sa pudda beccia fait brodu saboriu. A mei praxint de prus is piccioccus, si puru funt bregungiosus. Candu calincunu piccioccheddu si sezzit accanta mia, deu ddi donu una caramella de menta po dd'arrenguizzai.
A bortas m'accumpangiat Marta, sorresta mia, cojada de pagu. Passu a domu sua e castiu coment' est de umori. Si est allirga, insandus si ponit a friri culirgionis de bentu; si est agitada si 'nci 'ettat su sciallu in conca e andat a Cresia; si tenit tristesa benit cun mei a su cinema. Est cojada, ma tenit pobiddu po modu de nai, ca est emigrau. Issu ddi màndat dognia mesi trintamila francus - totu su chi resparmiat. Quindixi ddus ispendit po biviri e quindixi ddus arreguat in su liburettu postali, po si fai sa domu, candu hat a torrai su maridu. Issa stringit in su pappai e aterus cincumila ddus ponit in d'unu ateru liburettu. Issu est partiu una cida pustis de sa festa 'e coja. Fillus no 'ndi podint fai - e coment’ hiant a podiri, attesu s'unu de s'atera? E si puru podessint, innui ddus hiant a poniri, sen' 'e domu? Si totu andat beni, in su logu aundi issu est traballendi, in sesi o setti annus si faint sa domu e podint cumenzai a fai fillus. E sunt assortaus, ca tenint giai un bell'arrogu de terra po fabbricai, a sa bessida de bidda, a sa parti de s'olivariu de don Ernestu. Est unu bellu logu, attesu de is paulis, ddui arribat pagu muschitu e candu sulat su bentu de ponenti su pudexori de is canis mortus giai giai mancu s'intendit. In plus, ddui bivit genti chi est pobera sì ma onesta, chi a s'abbisongiu aggiudat su bixinu - no est coment' 'e certa genti chi candu bit unu poberu imbruxinendisì in terra, a mossius a brenti, mancu si firmat…
S'ateru dominigu, in su cinema, donànt unu bellu contu de amori. Tot' in d'unu, Marta s'est posta a prangi. A mei puru mi 'nci scappàt su prantu, candu unu sposu partit a logu attesu e lassat sa sposa sola, e si saludant e si basant sen' 'e si 'ndi podit distaccai; ma no hia a pensai mai chi Marta si cummovessit finzas a cussu puntu. Mi seu nada: depit essiri su penzamentu de s'homini suu attesu... Si depit essiri pensada impari cun issu, sa prima cida de sa coja, a innantis de si lassai. Sciu chi donat recreu su cunfidai is penas proprias, e dd' happu nau: "Prangi puru, prangi, e oberrimì su coru, ca deu puru seu femina". A issa 'nci dd'est scappau torra su prantu, prus forti. E deu: "Naramì in cunfianza sa pena tua: no hat a essiri chi tenis disgiu de s'homini tuu? Ehi, gei ti cumprendu: candu s'est provau a ddu fai, no est chi si 'ndi possat fai de mancu".
Marta m'hat castiau scandalisada: "Ma ita ti creis? Chi ddu bolis sciri, deu no happu provau propriu nudda. Seu ancora picciocca".
Mi ddu depìa suspettai. Is hominis nostus no sunt tontus in is chistionis de coru, perigulus no 'ndi bolint curriri cun sa femina insoru. E hia pensau a su rexonamentu chi siguramenti hiat fattu s'homini de Marta, sa prima notti de su sposoriu: A fini de cida deu depu partiri e issa hat atturai sola e sen’ ‘e difesa, in mes' 'e dognia perigulu, no si scit po cantu tempus. Si issa ddu tastat, pustis no si 'ndi hat a podiri aguantai e no 'nci happ'essiri deu po dda soddisfai. S'homini est cassadori e sa femina est debili. Deu immoi dda respettu e issa atturat virgini. Aici abarru in paxi, e a sa torrada mia pozzu sciri cun siguresa si issa m'est atturada fideli. De mei, no mi 'ndi pigu pensamentu; happ'agatai sfogu aundi andu; innì is feminas funt totus bagassas; e po un homini no est disonori, ca fillus a domu no 'ndi portat.
Is cosas fiant andadas propriamenti comenti mi fia pensada. A sa 'essida de su cinema, passilla passilla, Marta m'hiat contau totu. Sa prima notti de coja, issu dd'hiat spollada lassendidda in camisa. 'Ndi dd'hiat tirau a foras is tittas, dd'hiat imbrazzada, e si fiat pigau in manus sa cosa. Prima de 'ndi dda bogai a foras, hiat studau sa luxi, po chi no dd'essit bista, issa, comenti fiat fatta e no si ponessit ideas macas in conca. 'Oliat partì cuntentu e ligeru, po cussu si 'ndi fiat fattu duas a sa dì, po totu sa cida.
Po ddi donai consolu dd'happu nau: "Hiast a deppi’ essiri cuntenta de teni’ un'homini chi scit comenti funt is cosas in su mundu. Tui tenis sexi annus a pena… e gei ti 'ndi abbarrat de tempus po ti fai impringiai!"
Marta s'est torrada a scandalisai: "Ma ita di creis?" M'hat nau. "Mancu ci pensu, deu, a cussas cosas, no seu de conca ligera. Mira tui! Mi seu cummovia, no ddu sciu mancu deu poita..." E bistu chi fiat sen' 'e malesa, happu lassau perdi’ sa chistioni.
A picciocchedda mi 'nd' sunt suççedias de dognia colori. E puru no mi seu mai facta introbeddai, poita su doveri de una femina est de si mantenniri onesta, po s'homini chi dd’ hat a pigai a isposa. Immoi, po mei, sa cosa est cambiada, seu viuda e no mi depu scimingiai sa conca pensendi a s'onori. Seu libera, immoi, sen' 'e babbus, sen' 'e fradis e sen' 'e pobiddus... Eppuru, a bortas, intendu in su coru sa nostalgia, su regordu de candu fia picciocchedda, su prexeri e s'orgogliu chi provau a isciri chi tenia una cosa aici preziosa de salvai de totus is malizias de is centumila tiaulus, chi intrant in corpus a su mascu, candu bolit una femina. Candu ci pensu, calincun' 'orta mi pigat a riri. Risu cun craxolu, però… Ci pensu meda a su sennoricu Remundu, su fillu de sa meri de sa familia aundi fia accordada a picciocchedda…
Sa vida su merixeddu miu fiat coment' 'e sa vida de totus is poetas chi happu liggiu: prangint appizzus de sa giovunesa chi hant passau scriendi e pensendi, inveci de si dda gosai... Su sennoricu Remundu fiat de familia nobili. Si fiat fattu predi e immoi depit essiri asumancu monsignori obispu... Candu 'nci pensu, a cussus tempus, mi pigat a prangi’…
Un'atera amiga chi regordu est Sandrina. Fiat prus manna de mei de un'annu, ma de sabiori fiat prus pitica. Balla, no mi lassau trobiri, deu! Sandrina fiat longa de cambas, tunda e forti de coscias; larga e prena de ancas e manna de tittas. Candu arriat, in ist trempas ddi bessiant is toffaxeddas. Is hominis ddi curriant avatu che musca a su meli. Issa si creiat, e fiat superba e ariosa, e portàt sa conca prena de sciollorius. Deu gei si ddu narau, bortas meda: "No ti fezzas incantai de is bellus fueddus chi ti narant is mascus; funt totus egalis, issus, e si no castias aundi ponis is peis, imbrunchia oi e imbrunchia cras, finis po segai sa brochitta".
Si fiat posta a fastigiai cun Girolamu, su chi hiat pigau sa licenza de s'Avviamentu, e naràt chi issu fiat studiau e po cussu no ddi desciat a traballai.
Girolamu fiat totu sa santa dì ghettau in plazza manna, de unu magasinu a s'ateru, coment' 'e unu sennori mannu. Abettendi s'avvisu de andai a fai su militari, si 'ndi pappàt sa penzionedda de sa mamma, viuda de gherra. No fiat tontu, issu, de andai a marrai trigu o a pasci brebeis! Una borta chi fessit partiu, mancu a isteddu dd'hiant essi’ torrau a biri, in bidda! Ge' hiat essiri torrau, sì, ma sceti asuba de una macchina oberta arrubia, cun is gradus de offiziali de is paracadutistas...
Sandrina si fiat lassada trobiri de is pinnicas de issu, chi ddi naràt: “Tui ses mellus de is ateras, no ses de razza tonta, deu ti 'ollu beni e apenas mi seu sistemau, torru a ti 'ndi pigai. T'happu a portai in cittadi, t'happu a fai bivi’ in unu palazzu dexi 'ortas prus mannu de su Municipiu; has a essi’ coment' 'e una sennora bestia de seda e plena de oru..."
Po ddi nai cussus scimingioris, Girolamu portàt Sandrina a palas de su murixeddu de plazza de domu. Issa perdiàt dognia sentidu, bisendisì in su Xelu. Candu totus, in domu, fiant dormius, issa si 'nd' arziàt sen' 'e fai stragazzu, si ghettàt su sciallu appizzus de sa camis' 'e notti, sartàt sa muredda de sa ventana e ddu sighiàt a palas de su murixeddu, in cortili.
Girolamu chistionàt sen' 'e si firmai nudda, finas a candu issa cumenzàt a s'imbambulai pighendiddi su sonnu. Insaras issu ddi poniàt una manu asutta de sa camisa e arziendi arziendi, a pagu a pagu, circàt de arribai a innì e de si dd'acciappai.
Sandrina, ca ventulada in totu no fiat, e ni mancu dormia, ddi firmàt sa manu e dda torràt a poniri in su postu suu, narendiddi: "Sighimì a contai de sa cittadi, de su palazzu nostu, de sa bella vida chi m'has a fai fai, de is bestiris chi m'happu a poniri, de is pietanzas bonas chi heus a pappai... Ita cosa bella, su t’ intendi’ chistionai!... Is manus, però, tenididdas in bucciacca". E ghettàt unu suspiru, torrendi a s'accugullonai sonnigosa, a schina accozzada a su muru.
Arribaus a cussu puntu, Girolamu si dispraxiat e si mostràt resentiu: "Ma comenti!? Custu est totu su beni chi mi ‘olis? Custa est sa reconoscenzia po totu su chi seu pensendi de fai po tui? No, tui no mi bolis beni, e in prus no ti fidas de mei". E Sandrina respondiat: "Gei ti bolu beni, sì, ma est mellus a no si fidai. Una cosa est a si boli’ beni e un'atera est a si fidai". A Girolamu ddi pigàt su nervosu e s'inchietàt: "Ehi, nau! Cali malesas tenis in conca? Deu ti portu arrispettu, scis, comenti a una santa. A mengianu, a bestiri biancu, e ananti de totu sa bidda, ti bolu portai a Cresia!" E Sandrina: "Propriamenti po cussu, depis lassai is manus in su postu insoru". Girolamu murrungiàt: "Ma castia tui! Gei fiast de crasta suspettosa. Nudda bolu fai, deu, chi no siat licitu. Bàstat a si firmai giustu in tempus. Ddu cumprendis?" E dda torràt a imbrazzai: "Ddu bis? Abarraus aici, imbrazzaus, bonus bonus... Ita mali c'est?"
E torràt a cumenzai a chistionai, a chistionai, ammostendiddi, a fueddus, su Xelu, stringendi e apprappuddendi, sfrigongendisì coment' 'e unu 'gattu imbascadriu. Totu si trottoxiàt e zichirriàt is dentis, comenti chi ddi fessit pigau un'attaccu de callentura. Sandrina si 'nd' azziccàt e no ddu controllàt prus: "E ita tenis, bellu miu? E ita ti dolit? Ehi, ma tui ses maladiu de verus!" E issu, cun boxiscedda flebili: "Nudda, gei no est nudda... sceti unu malesseri passeggeru. Sa chistioni est chi su bisongiu naturali est troppu, no fait a ddu poderai, ma mellus a mi morri chi a t'ammancai de respettu. Po cussu mi pigat s'attaccu de nervosu. Ma tui no ddu podis cumprendi".
Cuss'anima candida de Sandrina, insaras, totu si ddu imbrazzàt e ddu carigniàt coment' 'e una mamma, narendiddi: "Poita no ti fais visitai de su dottori? Tui depis teniri calincuna maladia de nervosu, coru miu". E issu, fillu de mamma bona, naràt: "Ca no, ca no est maladia, est unu fattu naturali, unu bisongiu chi toccat a sciogai, cumprendis?" Sandrina no cumprendiat e insaras issu dd'accraràt: "Toccat a dda giogai, sa natura, po ddi donai a su mancu unu pagu de recreu", e si scarzonàt e si 'ndi dda tiràt a foras e si dda frigàt innì, a giru a giru... A intru no, candu mai!? A Cresia bestia de biancu, 'nci dd'hiat a essiri portada...
E gioga sa natura oi e giogadda cras, Sandrina si dda fiat agattada a intru, e fiat atturada cun sa funi in su zugu. E Girolamu, in dì de oi, s'hat a essi’ fattu puru is gradus de officiali, ca pagu gana teniat de traballai, ma a bidda no est prus torrau.
Eh, si... dogni' 'orta chi pensu a su sennoricu Remundu mi pigat a giramentu de conca e mi benit una specie de apprettu - no pozzu nai chi siat po nostalgia o po ateru. Prima de si fai a predi, su sennoricu scriat poesias: fiàt unu piccioccheddu gracili e portàt una cara bella ma trista; fiàt de sa razza de is chi no arrint mai. Prangint a giovunus, po sa giovunesa chi creint de hai perdiu. E candu sa giovunesa est perdia de verus, poita cumenzant a imbecciai e no ci dda faint prus, insaras torrant a cumenzai a prangi’. E custa borta a raxoni. Insaras si ghettant in politiga e podit essiri puru chi diventint onorevolis.
No est chi ‘nci siat de si spantai, po su fattu chi dda conosciu aici beni sa vida de medas poetas, sen' 'e essiri mai andada a iscola. M'hat imparau su merixeddu miu, su sennoricu Remundu, chi m'hat fattu liggi unu muntoni de liburus. Contus de amori de dognia razza, ma po s'in prus poesias. Mi praxint meda is poetas, e ddus istimu, e mi cummovint, scedaus, po comenti suffrint sa vida. Po 'ndi nai unu, Leopardi, candu contat sa storia de Silvia, morta a picciocchedda, sen’ ‘e hai pozziu conosci’ s'amori, e de comenti issu dd'amàt de bia e, puru pustis, de morta... ca est propriu su chi provu deu immoi, torrendi a pensai a su sennoricu miu. Deu nau chi, siant comenti siant is contus, custus poetas prenus de tristura sunt hominis chi no hant pozziu teniri sciogu naturali de is bisongius insoru.
Hia conotu su sennoricu Remundu, sa prim' 'orta chi fia andada a fai sa serbidora. Tenia cattodixi annus, e no scia mancu innui fia posta. M'hiat accumpangiau mammai a domu de is meris, pustis cena, po no parri’ mortus de famini, chi dimandant cosa de pappai prima de hai traballau. M'hiat lassau innì, mammai, in domu de cussus sennoris, narendimì: "Castia beni: circa de traballai e de fai a brava in totu, e regordadì chi sa prima borta chi is meris si chesciant, bengiu e ti 'ndi segu su zugu". Fiat troppu malu po mei, no 'nci dda faia a lassai domu mia, po pobera chi fessit. Portau su coru arrogau e sa ‘ucca de su stogumu siddada. No renescia a prangi’ e aici fia sen' 'e sciogu… ca in cussu seu sempiri stada disgraziada, propriu no renesciu a prangi’!.
In domu mia suffriu famini, frius e fusti, e puru ddui staia beni, cun fradis e cun sorris, e dognia mengianu a chizzi cantau, scovendi s'imperdau de plazza e donendi su poddini a is puddas.
Su sennoricu Remundu fiat sempiri tuppau in cambara sua, sezziu in sa cadira a palas de una mesa manna, prena de liburus, quadernus e paperis. Liggiat, studiat, scriat. Ateru no faiat. Deu mi pensau: ma poita, scedadeddu, no si 'nci bessit a campurra, in logu obertu, a si pigai su soli e unu pagheddu de aria frisca, ca est sempiri inserrau… Aici pensau, ma no tenia su coraggiu de si ddu nai. Su babbu e sa mamma e is parentis ddu nomenant comenti 'e una intelligenzia rara, comenti chi fessit unu ateru Leopardi. A dexessetti annus hiat giai scrittu tanti poesias chi no ci capiant prus a intru de s'armadiu. 'Nd' hiat scrittu puru calincuna po mei: una, innui naràt chi is ogus mius luxiant coment' 'e isteddus... Dda tengiu ancora arreguada, dda portu appizzus, po regordu, a intru de su scapolariu appiccau a su zugu, in pari cun sa reliquia de Santa Rita.
Fiat bellu, unu mediori su ddu biri, de carrizia bianca e arrubia, nida coment' 'e carri 'e pipiu, cun duus ogus nieddus chi sceti a mi castiai mi faiant tremiri is genugus. Portat una conca de pilus nieddus aneddaus, finis che seda. Candu arriat moviat sa 'ucca cun d’una espressioni de tristesa, e fiat ancora prus bellu, insaras. Mi zerriàt, a bortas, po ddi portai calincuna cosa de buffai: po s'in prus, aqua, limoni e un'eschixedda de zuccuru, bàstat chi fessit frisca. Pigàt sa tassa in manu sen' 'e lassai su chi fiat faendi e si dd' accostàt a sa trempa - ma sa manu ddi tremàt, candu pigàt sa tassa de manu mia. Deu insaras no cumprendia poita. Abarrau accanta sua, castiendiddu, abettendi chi buffessit. Buffàt a pagu a pagu, stiddiu a stiddiu, po scidrai sa callentura chi teniat a intru. Portàt is larvas arrubias, callidas, unfiadas.
Una dì mi fia attrevia e dd'hia dimandau ita fessit scriendi. Si 'ndi fiat arrisiu e m'hiat nau: "Tui no ddu podis cumprendiri, ca ses ignoranti". Fiat una risposta mala e si 'ndi fiat pentìu, poita hiat aggiuntu: "Ma tui, si bit de sa facci chi ses intelligenti. T'hia a podiri puru imparai a liggi’ e iscri’… T'hiat a praxiri?" A mei, m'hia partu de toccai su xelu cun d’unu didu. Dd'hia respostu luegu chi sì. Issu tot'in d'unu hiat cambiau cara. "Toccat a sci’ chi sa cosa no hat a essi’ facili meda. De siguru mamma no mi ddu permittit. Tui ses una serbidora e no istat beni chi deu mi pongia cun tui. Si 'ndi chistionu deu cun mamma, bai e circa su chi s'hat a pensai. Cumprendis?" Hia moviu sa conca po ddi nai chi no, chi no cumprendia. Issu hiat sighiu a nai: "Ge' ddu cumprendu deu. Si tui bolis chi deu t'impari a liggi’ e a iscri’ depis essi’ tui a ddu dimandai a mamma. Ti hia a podi’ fai un'orixedda de scola a pustis cena, candu has accabau de fai su strexu e de torrai a poniri a postu totu cantu... Aici has a podi’ liggi’ e, forzis, a cumprendiri puru su chi scriu". Intendendi cussus fueddus, mi fia accostada a issu e hia donau una castiada a su fogliu de paperi innui fiat scriendi e mi fia parriu giai de cumprendi’ cussus sinnus stranius, chi mi hiant hai scobertu spantus de Xelu.
Su sennoricu Remundu hiat accabau de nai: "Chi 'ndi chistionas a mamma e issa ti narat chi sì, podeus cumenzai custu merì e totu". Deu dd'hia accinnau chi sì cun sa conca, prexada chi no poiat nai cantu, prena de amori, poita m'hiat postu sa manu in su chinzu e mi dda passat asi' asiu, liggera, carignendimì. Abettau firma, sen' 'e mi movi nudda, sen' 'e mancu respirai; abettau chi essit bogau aterus fueddus o chi essit finiu de mi carignai o chi mi 'nci essit bogau de ananti sua. Nudda. Issu hiat cabau sa facci asuba de su fogliu ma sen' 'e liggi’ nì scri’, sempiri cun sa manu posta in s'anca mia. Dda moviat lentamenti e dda intendia tremiri. Cussu toccamentu mi turbat meda e mi tremia che una folla. Sa manu sua andat e beniat, carignendimì, mi toccat delicadamenti, casi cun respettu - no a s'arraffa arraffa comenti ùsant fai is piccioccus de oi. Deu 'ndi fia lusingada e cuntenta. Tot' in d'unu, sa manu sua si fiat firmada in sa titta, dd'hiat pigada e strinta e in su mentris hiat cumenzau a affannai e a gemi. Hiat tirau agou sa conca, hiat obertu sa bucca, affannendi. Mi 'ndi fia azzicada, poita insaras a cuss' edadi no scia ancora nudda de is cosas de sa vida. Dd' hia nau: "Sennoricu, fusteti s'intendit mali, buffit unu ziccheddu de aqua ca ddi passat". Ma issu mi hiat fattu una facci leggia, comenti chi no essit gradiu cussus fueddus. Si fiat de nou cumpostu e m'hiat nau a mi 'nd' andai, ca depiat iscriri e boliat essiri lassau in paxi.
Nci fiat bòlia totu sa passienzia sua, po m'imparai a liggi’ e a scri’. No chi deu no fessi una studiantedda attenta e voluntariosa. Is primus fueddus chi hia scrittu fiant staus fueddus de amori. Is poesias suas fiant stadas su sillabariu miu. Fiat unu piccioccu diversu meda de dognia ateru de s'edadi sua. Calicunu naràt chi fiat toccau de su marteddu de sant'Amadu. Portàt sa conca prena de ideas ligeras e coloradas che bolu de maniposa. Candu su babbu o sa mamma ddu ammonestànt o ddu certànt po cali chi fessit cosa, atturat seriu e fridu. Superbu e fieru, moviat a sfida sa bucca in d'unu arrisixeddu ironicu, e no respundiat mai, ni mancu candu teniat rexoni. S'inserrat in cambara sua, s'apponziat a palas de sa mesa, e scriat. Prus manna fiat sa tristesa chi portat in s'anima e prus scriat. Fiat malinconicu de natura, su sennoricu: dognia borta chi finiat de mi fai s'iscola, mi poniat sa manu in su fiancu e suspiràt, tocchendimì.
Candu dd'atturàt tempus, mi liggiàt is poesias chi scriat. Deu no cumprendiu beni meda, a bortas, totu su significau, ma fiant sempiri bellas meda de ascurtai: issu teniat una boxi vellutada, unu pagheddu sorrogada. Liggendi si cummoviat e insaras sa manu sua mi toccat prus forti. Ma prus de mi toccai cun sa manu, ateru no faiat. Sceti una borta, sa prima e s'urtima.
Su fattu fiat suççediu a meigama - unu meigama de s'istadiali. Su bentu de levanti hiat sulau callenti totu su mengianu; sa basca no lassàt mancu respirai e 'ndi liàt sa forza finas de pensai. Is meris si fiant serraus in cambara insoru a fai meigama, po si 'nd' artziai pustis, su merì, a friscu. Finiu su traballu miu in coxina, fia intrada in sa cambara de su sennoricu, cun sa scusa de ddi poniri a postu is cosas. Fiat reposendisì, ligendi. Forzis mi depiat hai intendiu intrendi, ma no si fiat moviu, comenti chi no m'essit intendiu, incrubau asuba de unu liburoni, cun sa conca scrabionada, accozzada a is manus. Castiàt una figura manna coment' 'e totu sa pagina: duus giovunus, mascu e femina, imbrazzaus nudus, chi parriat bolessint, tragaus de unu bentu forti; e tot' e is duus portànt in sa pitturra una ferida sambinosa. "E chini sunt?" Dd'hia dimandau a boxi bascia, piedosa e turbada. Issu hiat arziau a pena sa conca. Hiat nau: "Funt Paulu e Franzisca. Duus chi si boliant beni e no depiant. Ddu faiant a iscusi. Su maridu de issa fiat su fradi de issu. Ddus hiat agataus impari, e impari ddus hiat boccius. Impari fiant sperrumaus in s'Inferru". - "Scedaus!" mi 'nci fiat bessiu de bucca, giai giai scappendiminci su prantu. Su sennoricu si fiat aderezzau in sa cadira e m'hiat appuntau su didu in mesu de is pitturras, narendimì cun boxi turbada, suffogada: "Chi s'agatessint, a mei e a tui impari, faendi su chi faiant Paulu e Franzisca, s' hiant a bocciri aici, e aici impari si 'nci hiant a ghettai a s'Inferru..." Hiat frungiu sa fronti, ponendimì sa manu in mesu de is tittas. "Innoi hiat a stampai sa spada..." Deu 'nci hia ingurtiu sa salia e mi fiat beniu unu tremori. "Hiat a essiri dolorosu meda, e tragicu, a biri is pitturras tuas biancas, arrubias de sanguni". Si fiat trasfigurau, fueddendi: ddis fiant arrubisconadas is larvas e is massiddas e is ogus ddis fiant bessius luxentis. Mi faiat suggezioni su ddu biri aici. Hia intendiu is genugus ammoddiendisì, candu m'hiat sbuttonau sa blusa, scoberrendimì is tittas e tocchendimiddas. Mi fia pensada chi bolessit biri cantu fiant biancas e nidas e dd'hia lassau fai. E pustis, narendiddu francu, mi praxiat a mi fai toccai de issu.
Tot’ in d'una, si 'ndi fiat strantaxau, m'hia pigau e imbrazzau, affannendi. Nemus m' hiat mai imbrazzau aici prima de issu, ni mancu mammai. Mi scimingiat sa conca e 'nci hap’ 'essi’ arrutta a terra svènia, si issu no m'essit poderau e si no ‘nci fessit stau su lettu accanta. Corcada, a ogus serraus, abettau chi issu mi torressit a imbrazzai e carignai.
Pustis de unu bellu pagu de tempus, abettendi, hia torrau a oberri’ is ogus. Mi ddu fia bistu a innantis de su lettu cun d’una discua e unu muccadoreddu in manus: mi boliat poni’ aqua frisca in fronti, po mi fai passai s’ isvenimentu. Ita piccioccheddus chi fiaus, tot' 'e is duus! Dd’ hia nau: "No est nudda, no si pighit pensamentu, est stau unu momentu de debilesa, forzis sa basca". Ddi fiat passau s'azzicchidu. Si fiat sezziu in s'oru ‘e su lettu e m'hia pigau sa manu, dimandendimì perdonu po m'hai fattu cosa malas. "Cosa malas?" Dd'hia nau, "Ita est narendimì, su sennoricu? A mei parriant cosas bellas..." Insaras 'nci ddi fiat scappau s'arrisu, e hiat torrau a cumenzai a mi carignai e a mi toccai. Cust' 'orta dd'hiat fattu mellus. Si fiat croccau accanta mia, m' hiat basau, m’hiat toccau is tittas e succiau is simingionis. Pustis, m' hiat arziau sa gunnedda e m' hiat obertu is coscias. Cabadas is mudandas, mi dd'hiat toccada totu. Deu mi fia posta a muinai e hia cumenzau a mi trottoxai, imbrazzendiddu a forti. Insaras, si 'ndi fiat cabau is carzonis, imbrassendimì issu puru. Fiaus propriamenti coment' 'e Paulu e Franzisca, in sa figura de su liburu...
In cussu precisu momentu fiat intrada sa meri. 'Nd' hiat ghettau unu zerriu chi nosu si 'ndi fiaus tremius paris. A mei m'hiat pigau a is pilus, mi 'ndi hiat fulliau de su lettu e m'hiat strascinau finzas a coxina. "Curri, luegu, e faidì su strexu!" M'hiat gridau. In cussu momentu, deu no pensau tanti a mei cantu a issu, a su merixeddu, a su sennoricu Remundu. Sa vida, hiapp' essi’ donau po issu, po dd'evitai ammonestamentus e castigus. Ddu regordu ancora, scedau, ammaccionau, paralisau de sa timoria, in su lettu suu...
De insaras no dd'hia prus bistu. S'atera dì dd'happu torrau a biri, finalmenti. E fiat ancora prus bellu, in pompa magna, in mesu de totu sa genti ingenugada... Deu puru mi seu ingenugata, e happu allonghiau sa manu po ddu toccai cun sa punt’ ‘e su didu, a Monsignori... su sennoricu. Eh, comenti est passau su tempus! Fiat totu bellu e pulìu, su chi bidia insaras. Sa vida m'hat fattu tostada, de crosciu e de aintru, ca meda, troppu est su mali chi hant bistu e bint is ogus mius. Una cosa ge' dd'hia a boliri: a ddu torrai a biri prima de mi morri’, po chistionai in pari de su tempus nostu, po liggi in pari calincuna poesia... M'attristat troppu su pensai chi forzis, s'atera dì, su sennoricu Remundu mancu m'hat arreconotu, biendimì, e chi, forzis, ni mancu si regordat prus de mei.