Copyright 2024 - Custom text here

Indice articoli


8 - SU STRADONI NOU

Custu mengianu, a s’orbescida, hant agatau Pisabella, bagadia de trintaduus annus - sa conca scerfada, in s'oru de su stradoni nou, is peis pendiri pendiri in s’argini.
Sa genti est in trumbullu. Nàrant chi senza de su stradoni nou no hiat a essi’ suççediu. Su sindigu hat fattu ghettai sa grida po avvisai totu sa populazioni chi, a su prestu, hat a beniri unu sciadosu de foras, po si fai sciri cali hat a essi’ su benefiziu chi si 'ndi benit a nosu de su stradoni nou. In su mentras, a teniri passienzia e abettai. Sa guardia hat arriciu s'ordini de mundai e alliquidiri sa plazza e puru de aquai is floris.
Avvisada totu sa genti, su dibattimentu s'est tentu in su magasinu de ziu Crisantemu.
Ziu Massiminu est istetiu su primu a fueddai. Nàrat: "A nosu, su chi si trobit est sa lei. Totu culpa de no sciri nì liggiri nì scriri. Siaus a depi’ poniri nosu 'e totu a ddas iscriri, is lei nostas; asinuncas balint is leis strangias e su primu chi arribat cumandat..."
Ziu Massiminu est istau minadori e hat fattu su scioperu de su '21, po cussu chistionat difficili e inci dda ghettat sempiri in politiga.
Is cumpangius de ziu Antiogu no funt de su matessi avvisu. Unu de issus nàrat: "Già depeus cumbatti' cun centu tiaulus... traballu, famini, mabis et puntoris... ‘nci hiat a mancai sceti de perdi' tempus e de s'ammandronai aturendisì a imparai a liggi' e a iscriri, coment' 'e piccioccheddus de scola…»
De fattu, leis iscrittas no 'ndi teneus e no 'ndi boleus, in bidda nosta. Toccat a ddas teni’ stuggiadas a intru de nosu, is leis nostas, e a ddas circai e a ddas agatai de borta in borta, candu serbint. Sa costumanzia est sa mamma de dognia lei - si puru sa genti studiàda nàrat chi sa costumanzia est cosa beccia, chi no 'ndi giuat prus nudda. E puru, sa costumanzia serbit e arreit. Candu unu messaiu àrat cixiniau, o trigu moriscu chi nai si ‘olat, a logu de arai fà, est iscostumau. Is aterus messaius ‘ndi ddi liant su saludu, su buttegheri no ddi ‘onat prus nudda a liburettu, e su predi po finzas ddi nègat is Sagramentus. E insaras, a tirria, si àrant prus terras a fà, sa genti si siddat e is feminas no dda dònant prus manc' a piccu. Chi po sorti, su chi hat arau cixiniau fait una bella regorta, si cuncordat sa domu e comporat camisas de negoziu, insaras ddi podint torrai puru su saludu, sa fidi in buttega e in cresia s'assoluzioni: ma sempiri scostumau atturat. E dognia ciapuzzu dd'hat a podi' nai chi sa mulleri ddi ponit is corrus e chi is fillas currint coment’ ‘e eguas - tantu, s'hant a cojai cun su primu carabineri arribau de Continenti.
Est suççediu comenti suççedit candu arribat su pibizzeri o candu arribat sa strossa: candu ti 'nd' accatas, dda tenis giai a intru. Su stradoni-nou est arribau aici, tres mesis faint, de sa parti de su comunali, terras senz’ ‘e sustanzia, innui pascint is brebeis poberas e beccias. Mannu de largaria coment' 'e una argiola, cinixiali a tiras biancas e grogas, duus moris po andai e duus moris po torrai - totu 'e is quattru a su corru de sa furca, inci torrint! Su stradoni-nou pàssat propriu acanta de su campusantu, ingiriendi totu sa bidda.
«No est tontu meda, su continentali», nàrat ziu Gesuinu su brigadista, «cussu est una traitoria de sa razza de is trinceras chi si faiant a nosu, is todescus, a giru giru, po si cassai a s’olvidada.».
De bidda si podit bessiri sceti de una parti: sa parti de is paulis. Is piscadoris, mandronis, chi no scint mancu comenti si pigat sa marra, s’ indi arrint - a iscusi, però, de is messajus e de is pastoris, chi po forza, scedaus, depint passai a s’atera parti de cussa trincera maleditta, timi timi, in mesu de cussus dimonius chi scuettant, depint passai, duas bortas a sa dì, cun bestiamini, carrus, ainas e totu cantu.
Oi, mancu po su meigama, is hominis si funt scozzaus de su magasinu de ziu Crisantemu.
Pustis, funt aprobiadas is feminas: hant ingolliu pani e casu e si funt sezzias po ascurtai. In bidda, totus faint su meigama. Po finzas is brebeis. Is pastoris, sciendi chi is arresis insoru indi tenint bisongiu, ddis cuncordant imbragus de canna e de coma de modditzi, po ddas infriscai. Is continentalis, is istudiaus, cussus chi benint a spriculai usanzias e s’ ‘ndi andant carrigus de carramazzinas becias e casu marzu, narant chi su meigama - comenti puru in terra de Ispagna - si fait po causa de sa basca de su levanti, de sa malaria de is paulis, de su binu nieddu e de sa cresia.
Totu custu pistighingiu de is continentalis istudiaus no ddi andat, a ziu Massiminu, chi nàrat:
«Cussus, is chi benint a forrogai in domu nosta, no est po debadas…».
Calincunu no ddu creit e sconchiat, narendi: «E ita dimoniu agattant innoi? Perdas e priogu…».
«A cussus - narat Pepinu s’emigrau - praxint is contus antigus, de candu is hominis pappant pezza crua a stroncius e si coberriant is feminas in plazza, a innantis de totus. Ddis pìgat a machiadura a intendiri custus contus aici. Dd’happu liggiu puru in su giornali. Depeis sciri chi sa genti chi si narat civili, fait e liggit su giornali po sciri is fattus allenus, is crastuladas. A logu de sa costumanzia, no fidendisì de su fueddu, tenint leis scrittas in liburus, chi funt medas, ma tanti medas, chi no ‘nci capint accabidaus in su Monti Granaticu. Po no si fai frigai, e po frigai is aterus, depint conosciri totu cussas leis, oppuru depint pagai calincunu chi ddas scipiat a su postu insoru.».
Sa genti de bidda mia no fait giornalis, no ‘ndi comporat e no ‘ndi ligit. Calincuna borta ddus usant is buttegheris e is pizzigaiolus po imboddiccai sa compora, e calincunu unu pagheddu civilizzau po si strexi’ in su còmodu. Si su pobiddu stocchigiat sa mulleri po fattus insoru, totu cantus currint a is izzerrius e assistint de persona. Ci ‘ndi funt aici lestus, chi arribant a innantis de sa secunda stocchigiada. Is lentus, is chi arribant a pustis - is buddonis, is isciancaus e is pringias - si faint contai de is primus arribaus, su chi est giai suççediu. Is de su bixinau tenint su compitu de narai a totu cantus sa vida, is operas e is miraculus de pobiddu, mulleri, fillus, nuras, generus, nonnus, aiaius, bisaius, zius, zias, fanceddus e fanceddas e, chi ‘nc’ ‘ndi funt, zaracus e serbidoras. Candu est finia sa scena, arribant is carabineris e su pretori. A issus nemus contat mai nudda, poita no pregontant po naturali legittima curiosidadi, ma po scriri. E is cosas scrittas funt sempiri una frigadura - po no nai de su fattu chi tui naras una cosa e issus ‘ndi scrint un’atera.
Una borta, Fisinu su macu hiat chistionau, e cussus de sa giustizia hiant scrittu. Passaus tres o quattru annus, una pariga de dis a innantis de su dibattimentu, cussus de sa giustizia fiant torraus an de Fisinu e dd’hiant cumandau de ripitiri, fueddu po fueddu, totu cantu. Fisinu, macu si ma de memoria forti, hiat ripitiu su contu, in dognia minimu particulari. In su mentras chi Fisinu naràt, issus ligiant su chi hiant scrittu sa prima borta, po castiai si is fueddus torrànt giustus. In d’unu particulari Fisinu si fiat differenziau: sa secunda borta, su gorteddu fiat intrau “asutta de sa terza costa” e no comenti hiat nau sa prima borta “asuba de sa quarta”. Fisinu si fiat buscau ses mesis de presoni, po testimonianza falsa - e aggravada, po fai pesu bonu. E de cussa parti, Fisinu su macu si fiat insabiau de totu, ca mai prus in vida sua hiat contau beruna cosa a cussus de sa giustizia.
Calincunu de is chi arant cixiniau ha portau a domu sa televisioni. Fattu fattu sa genti andat, dda castiat e dd’ascurtat, ma nàrat chi no est beru nudda, chi est totu faula, coment’ in su cinema, cosas inventadas po spassiai sa genti o po dda commoviri, me is dis de festa. Is civilizzaus, is chi faint e bendint televisoris, nàrant chi no istat beni chi ‘nci siat genti ignoranti e arretrada, chi tòccat a dda istruiri a dognia costu, a sinuncas est una bregungia manna po totu s’umanidadi.
Candu Pepinu s’emigranti chistionat de su modu de pensai e de biviri de is civilizzaus, no ddu creit nemus. Nàrant chi no est possibili, oppuru chi, a cussas partis, funt macus de accappiai.
Antigamenti ‘nci fiant prus gherras. Dognia borta, de bidda, ‘ndi partiant quindixi o binti. Is duus o tres chi torrànt si provànt a contai is istranesas chi hiant bistu, ma luegu siddiant sa ‘ucca po no essiri pigaus po macus. Ziu Gesuinu, reduci brigadista, s’est ghettau a macu e bivit contendi regordus de gherra. Est atturau ott’annus foras de bidda - nimancu issu scit innui. Cuau in d’ unu canaloni, sparendi a is nemigus chi ddi passant a tiru - narat issu. Torrau a bidda, no portat prus is callus de sa marra, su fragu de is brebeis ddi donat scimingius de conca e su fragu de sa terra marrada ddi unfrat su spreni.
Ziu Gesuinu su brigadista passàt sa dì girendi po is magasinus, circhendi calincunu chi dd’ascurtessit. Luegu chi dd’hiat agatau, cumenzàt a contai…
«Una dì, fia de sentinella… e ddu scis tui a chini ti biu? Su rei in persona, beniu a ispezionai su fronti, in pari a is generalis. Mi bit e luegu mi reconoscit. S’accostat, mi ponit una manu in su coddu e mi narat: “E ita tenis, o Gesuinu, tristu mannu e nieddu?”. E deu dd’arrespundu: “Eh!… Ge’ no ddas a isciri tui, Vittoriu, ott’annus mannus e longus foras de bidda!”. E Vittoriu, insaras: “Ge’ tenis arrexoni, Gesuinu!… Bravu! Cras o pustis, si andat in licenza”».
Candu su chi ascurtat est de coru bonu e sighit a cumbidai, Gesuinu puru sighit a contai…
«A pagu a pagu, cun Vittoriu, seus intraus in cunfianzia. Unu dominigu (mi pighit unu puntori si no fiat su Dominigu de is Pramas!), Vittoriu est beniu in macchina a mi ‘ndi pigai, po andai a pappai in pari. M’hat portau in d’una reggia chi teniat a cussas partis, in mesu de su buscu. Po cosa ‘e pappai, ci fiat dognia beni de Deus. Is pobiddas de is generalis hiant coxinau totu issas, impari cun is zeracas. Vittoriu si fiat ghettau luegu a is zeracas, totu arroba frisca. Si frigàt is manus de sa cuntentesa. Naràt: “Forza paris, Gesuinu! Depeus fai onori a s’esercitu”.
‘Nci fiat, in mesu de su saloni, una mesa manna che plazza ‘e cresia, giai apparicciada. Po buffai, hiant portau unu scantu carradas de malavasia, nieddera e granaccia. Po pappai, unu tallu de brebeis arrustias, cun totu is trattalias factas a cassola, cundidas a pisudurci o factas a cordula e arrustias a schidoni cun fittas de sartizzu e de lardu. A urtimu, is attendentis hiant portau sa frutta. E no ti portant ceresia? Cosa de no ‘nci creiri: una cavagna manna, de cussas po binnennai, prena a cuccuru, ‘nd’ hant portau, coberta de cambixeddus de fenugu. A su incumenzu, deu pappau totu paris; ma candu sa brenti m’est unfrada e tirada coment’ ‘e sa peddi de unu tamburru, happu cumenzau a spudai su pisu. Is aterus cumbidau fiant totus serius apponziaus, sganaus: una ceresia si dda pappànt in cincu mossius. Deu, insaras, po ‘ndi scidai unu pagheddu sa cumpangìa, happu cumenzau a sprondiri pisu de ceresia, aici, tirendiddu a pistincu, a duus didus… Unu est infertu giustu a su nasu ‘e sa regina. Candu hat bistu chi fiat stau deu, m’hat castiau arriendi e sanziendi su didu m’hat nau: “Eh, Gesuinu, birbanti!”. E insaras est intrada in giogu issa puru, sprondendi pisu de ceresia a is concas spinniadas de is generalis… Vittoriu arriat coment’ unu macu… Fiaus diventaus coment’ ‘e fradis, deu e Vittoriu. No fait a ddu crei, is brullas chi si faiaus s’unu cun s’ateru! Deu happu sempiri pensau chi fessit de sa razza nosta: piticheddu, fill’ ‘e mamma bona e sempiri fraga fraga.».
In su magasinu de ziu Crisantemu sa basca de su meigama si fait intendi’. Sa genti reunida s’est sezzia in su pamentu ciumentau, po s’infriscai a su mancu de asutta. Sceti ziu Anselmu, chi portat nadias linnosas, est abarrau sezziu a iscannu, murrungendi: «E ita dimoniu abettaus, narendi narendi?… Andaus, poneus unu truncu in mesu ‘e su stradoni nou, e su primu chi si firmat ddi segaus su zugu a cavunazzu.».
Ziu Anselmu rappresentat sa posizioni prus estremista. Est castiau cun respettu, però manteniu attesu, a distanzia de siguresa. E in prus, a sa genti no praxint is cosas fattas in pressi. In particulari, si funt cosas importantis coment’ ‘e su pappai e su dormiri. Su si vendicai no est cosa prus pagu importanti.
Ziu Antiogu su sabiu nàrat chi po ‘nci calai beni su bucconi in su stogumu, depit essiri giai digeriu s’ateru de innantis. Comenti sa teoria aici sa pratiga. De fattu, issu no tenit bisongiu de si sezzi asuba de unu bassinu de maiolica po cagai. S’appattat in fundu ‘e su cortili, a innantis de unu niu de fromigas, e s’istentat a castiai is arresisceddus traballantis, andendi e benendi. Pustis de medas e longas appattaduras, caghendi, hat apprendiu aici totus is malizias economicas, politigas, socialis e ddas trasmittit a is giovunus. Ziu Antiogu, apponziendisì, seriu e solenni po s’occasioni, nàrat: «Sa minestra si pàppat prus frida chi callenti.».
Su diciu est praxu. Totus hant accinnau de sì cun sa conca. Ziu Anselmu ‘nci abbàsciat sa chighirista.
Ziu Anselmu tenit nadias linnosas, est sempiri de malumori e de ideas est estremista, poita suffrit a su feli e no podit digirì beni. Est in causa cun don Pieru, su vicariu de s’obispu, po una chistioni de lacanas de duus cungiaus. S’incurpant s’unu cun s’ateru de si ’ndi essiri approppriaus de prus de unu metru de terra. Is testimongius de su tempus de is bisaius narànt chi antigamenti is duus cungiaus fiant separaus de una cresuri de figumorisca. Custa cresuri - comenti totus scint - podit tenni’ unu fossu in d’una parti o in d’una atera. Candu su fossu est a deretta, sa cresuri est propriedadi de su cungiau a manca. Candu in veci su fossu est postu a manca, insandus sa cresuri est propriedadi de su cungiau a deretta. Candu no c’est fossu a nisciuna parti, sunt is truncus de sa cresuri de figumorisca chi narànt su puntu giustu innui passant is lacanas de is duas terras. Oindì, in custa causa, no ci sunt prus arrestus nì de fossu e nimancu de cresuri. Ma is testimongius sighint a nai chi una cresuri ‘nci fiat e ‘nci fiat puru unu fossu - sa metadi narat chi fiat a manca e s’atera metadi narat chi fiat a deretta
Candu inter pletadoris no est siguru chi tenit raxoni, no est lecitu, secundu sa costumanzia, de fai revesas, ma chi si ‘olit fai calincuna cosa, e si tenit tempus de perdiri, si fait denunzia a sa giustizia chi si narat civili. Cussa giustizia de su corru de fruca chi, propriamenti, est ancora pensendi a sa chistioni de su fossu e de sa cresuri de figumorisca, senza de arrenesci’ a ‘ndi bogai is peis.
Candu sa raxoni est sigura, de una parti o de s’atera, insandus si applicat sa lei de su taglioni. Tui furas una brebei a mei e deu ‘ndi furu duas a tui - una in prus po is interessius: su strobu e su disprexeri. Si no tenis brebeis, t’appiccu su fogu a su trigu, e seus su matessi paris e in paxi.
Ziu Antoni: «Pisabella est morta, no scieus comenti. Is contus no torrant. Zerriaus Franziscu e Cristina e s’hant a nai issus ita dimoniu est suzzediu.».
Ziu Antoni fait parti de su boddeu de is anzianus, chi in bidda tenint medas onoris e privilegius: podint donai a is giovunus dognia arrazza de consillu, sene ddus poddi’ mandai a sa furca; tenint unu postu arreguau fissu in su muraglioni de pratz’ ‘e cresia; est lizitu a issus de fai baddai a susu de is genugus is nebodeddas de su biscianu, finzas a cumpriri trexi annus (e, a bortas, de prus puru), po ddas aggiudai a cresciri bellas e sanas.
No est stau necessariu mandai a zerriai su babbu e sa mamma de sa pobera Pisabella: ziu Franziscu est innì e totu, solu solu, scedau, in d’unu arrengoni de su magasinu; e zia Cristina est seria trista, totu prangi prangi, Madonna de is setti doloris, in su liminargiu de s’ ’enna, cun ateras feminas a giru a giru, abetendi su resultau de sa reunioni.
Unu silenziu mannu si fait in su magasinu candu su poberu becciu de su babbu regordat: «Bintitres dis fait, su ses de maju, est istau… Torrendi fia de sa terra ‘e Cruccuri… Disastrau fiat su tempus. Su xelu fiat nieddu pixidu e lampus e tronus arrumbulant cun su Carru de Nannai. Mi dda intendia in su coru, mi dd’intendia, sa malasorti mia!».
Fia giai po ddi firmai sa ‘ucca, po dd’arregordai chi in su mesi de maju, ‘e is partis nostas, strossas e temporadas no si ‘ndi bint mancu a impiccu; ma happu lassau perdiri, pensendi chi a sa genti mia praxit chi una storia aici siat tragica in dognia cosa.
«…In domu totu fiat scuru. Su presentimentu est diventau sicuresa, luegu seu intrau in coxina cun su molenti. De su portellicu obertu in su cortili, beniat unu lugori de pubas: sa forredda fiat studada e no ‘nci fiat pingiada in su trebini. Disgrazia manna m’intendia in sa ‘ucca ‘e su stogumu. Cristina e Pisabella fiant setzias una a facci a s’atera, a conca cabada e a manus in cou. No happu tentu s’animu mancu de oberri’ sa ‘ucca, mi seu lassau arrui’ asuba ‘e sa stoja…».
S’adunanzia ascurtat sen’ ‘e bogai musciu is fueddus de su becciu. Unu dd’apporrit una tassa ‘e grannaccia forti po ddi fai coraggiu. Ma a nudda serbit, poita a s’homini, poberittu, dd’hat pigau una spetzia de malicarbinu o mabagrabiu chi si nerit.
Aggiudada de is manus de is feminas, si ‘ndi arziat in peis et avanzat de unu passu zia Cristina, sa pobera mamma, illuminada in su riquadru de s’ ‘enna. Is feminas no tenint derettu a chistionai, in su cunsillu de is anzianus, ma po eccezioni podint pigai su fueddu in logu de unu mascu de domu insoru, candu custu siat mudu de nascida o ddu diventit totu in d’unu.
Narat sa mamma: «Su disonori in domu mia! Pisabella, flori miu bellu, malasortau!».
Sa genti s’assentat sezzendisì comoda, sprapeddendi is ogus e accuzzendi is origas.
Sighit a narai sa mamma: «Totu mi hiat cunfidau, finzas is prus minudus particularis. Su ses de maju fiat, sa dì de Santa Giuditta sa Gloriosa. Atera torrada hiat fattu issa, Giuditta, totu pimpanti, de su buscu de Oloferne a domu sua… Hia allutu su forru, po coiri su pani. Pisabella, filla mia - dd’hiat nau e mi si fessit siccada sa lingua in su momentu! - bai e currit a m’arregolli’ unu fasciu de murdegu po fai scovas de forru, e no andis attesu!… E issa, scedada, obbedienti: “Subitu!”, hiat arrespostu, “A s’ollivariu de don Adrianu andu, a palas de domu de madrina; andendi e torrendi seu.”, e s’indi fiat bessia de pressi cun su saccu. Candu dd’happu bista bessendinci, su coru de nì mi s’est fattu, e m’est torrau a menti su bisu…».
Sa genti civili no creit chi is bisus tengant unu rapportu cun is cosas suççedias o chi depint suççediri - narant chi is bisus sunt macchioris de fantasia, chi dipendint de su troppu pappai o de su digirì mali. Eppuru, no dda pensàt aici Putifarre, ministru de sa genti mia, po sa cali is bisus sunt avvisus, avvisus de cosas chi hant a suççediri, po s’in prus malas scedas. Is animas mortas, cun su permissu de sa Madonna e de is Santus prus nodius, a de notti calant in sa terra, s’accostant a su cabidali de is chi dormint e ddis muinant a origas scedas malas. Candu in bidda calincunu morit, ispecialmente si est de morti mala, ‘nci funt asumancu dexi personas chi giai ddu scint, po si dd’essi’ bisau.
Is bisus no funt sempiri cunfianzas de Santu, po svelai su chi hat a suççediri - bocciduras, disgrazias, strossas o pestis. A prus de is bortas, si trattat de trassas de tiaulus. Su dimoniu, fattu a posta po sturbai su dormiri serenu de sa genti, est Coa longa, furbu cantu nai e grandu bagasseri. Sa genti ddu nominat in cunfianzia Cielle. Si bistit in centumila modus diversus e operat centumila malesas, po fai peccai is bonus cristianus.
Solitamenti, Cielle no toccat is piccioccheddus - narant chi issu timat is sermonis moralis de s’Angiulu custodi, postu a guardia de is verginis finzas a hai cumpriu cattodixi annus. Pustis de custa edadi, intrat in vigori su “liberu arbitriu”, e dogniunu si dda depit sbrigai a solu, po contu suu.
Cielle est su corruttori de sa notti e puru de su meigama, tentat is piccioccas cun is pibisias, is fiudas sene consolu e is isposas mali guvernadas. A is piccioccas Cielle si mostrat cun d’una bestimenta de velludu azullu, homini de bella presenzia, mustazzudu e cun d’unu arrisixeddu sfacciu. Sa picciocca pigàda de mira hiat a boliri evitai su fastigiu, po una chistioni de moralidadi, ma no podit. Timit chi, girendisì po si fuiri de anati, bengiat pigada de palas - su chi est ancora peus.
Cielle affatturat sa persona cun s’umbra de coloru, in su mentris s’accostat sempiri prus, oramai casi attaccau a sa vittima disgiada, ‘ndi sboddicat sa coa bella longa, chi teniat accuada, e dda ghettat a giru de is fiancus de sa pobera creadura. Sa cali, insandus, totu in d’unu, s’ ‘ndi scidat e zerriat… Po scongiurai su perigulu de ateras bisitas de Cielle, sa costumanzia narat chi ‘nci bolint tres Pater, tres Ave e tres Gloria e a si sezzi’ in d’unu lavamanu de aqua frisca, prus frisca est mellus est. Unu remediu prus antigu, ancora usau, est cussu de dormiri in cumpangia.
Cielle si presentat pighendi sa bisura de amigu, parenti e, finzas, de cunfessori, po renesci’ a fai is malesas chi portat in conca. Sa creadura, sigura chi si tratit de apparizioni santa, atturat fiduciosa, abettendisì mancai de podiri conosciri fattus chi hant a depi’ suççediri. Si lassat accostai et aççettat sene malizia is carignus fradilis. Candu, tocca tocca, su giogu oramai est arribau a unu puntu chi no fait prus a si tirai agou, Cielle, su dimoniu bagasseri, si ‘ndi liat sa mascara, ponidi a parti dognia fingimentu, boghendindi in d’unu lampu sa coa longa. S’ateru chi ‘ndi benit, si podit facilmenti cumprendi’.
Deu happu biviu et istudiau cun sa genti civilizzada e no sciu chi sia beru su contu de is bisus. Deu seu considerau, de sa genti mia, unu “sanguini ammesturàu”, eppuru tengiu su derettu de mi sezzi in su consillu de is anzianus, basta chi chistioni su prus pagu chi pozzu. Est istau prus forti de mei, custa borta, abbuccai sa beccia, narendiddi: «Is bisus no tenint nudda a che fai in s’attribuzioni de is curpas…».
De su consillu de is anzianis s’ ‘ndi arziat una boxi de murrungiu, acclarau de unu surbiu a duus didus fattu ‘e unu pastori. Is feminas apattadas in s’oru de s’ ‘enna, no podendi oberri’ ‘ucca po chistionai, arziant is manus in artu scutulendiddas, po fai cumprendi’ disapprovazioni manna e arrennegu.
In bidda mia sa giustizia s’amministrat in modu differenti meda chi no in is logus civilizzaus, aundi is giugius ddu faint po arti e po finzas podint deççidiri a solus, totu su chi bolint, bastat chi no mentighint de nai is brebus de sa costumanzia “in nomini de su populu”. Ma si mentras faint su dibattimentu, calincunu de su populu s’arriscat a oberri’ ‘ucca po cascai o si tenit sa camisa sbuttonada, is giugius s’arrenegant e cumandant a is guardias de ‘nci ddu bogai sempiri “in nomini de su populu”. E candu deppint giugiai asuba de cosas de coberri’, su populu, (su populu in nomini de su cali amministrant sa giustizia) no podit presenziai. Is giugius si ddus ascurtant a solus, is contus de cobertura, is cosas malas. De su fattu si ‘ndi podint deduxiri tres cosas. Sa prima, chi is civilizzaus sunt de moralidadi aici delicada chi bastat una figura de femina mesu spollinca po ddus fai arrui in peccau mortali; sa secunda, chi is giugius tengant is ancas difendias de una cinta de castidadi oppuru chi no tengant capaçidadi de s’arretai; sa terza, chi imperit una lei chi dividit is hominis in giugius e in hominis chi depint essiri giudicaus, in bonus e in malus, oppuru, mellus, in coddadoris e in coddaus.
Asutta de custu aspettu, sa genti de bidda mia est sovrana. No ci funt ungas de autoridadi chi rennescat a ‘nci bogai sa genti de plazza, mentris s’est faendi unu dibattimentu. No medas annus fattus, ‘nci fiat in bidda unu podestadi amanti de sa filosofia de Nietszsche. In s’ora chi no teniat cosas de fai, hiat finzas scrittu unu “Sein Kampf”, e ‘ndi hiat fattu stampai una pariga de copias e ddas hiat donadas a is maistus de scola. Una dì, hiat reuniu in d’unu butteghinu su vicariu, sa guardia, su direttori de sa scola e sa Cungrega de is Damas de Caridadi. Totus in paris hiant deçidiu de stabiliri unu “Ordini nou”. A su primu dibattimentu in plazza, cun d’una chistioni scabrosa, su sindigu hiat cumandau sa guardia de fai stesiai sa genti. E po donai prus importanzia a su comandu, dd’hiat fattu accumpangiai de tres sonadas de tintinnabulu, cussas campaneddas chi sonat su chierichettu, candu benit arziau su Santissimu. A sa genti ‘nci fiat scappau s’arrisu, senz’ ‘e si podiri firmai, pensendi chi fessit una brulla furistera. Calincunu si trottoxada in terra, piscendisì de s’arrisu. De un’ateru cantu, fiat spassiosa puru sa chistioni de su dibattimentu: una pariga de piccioccus, bolendisì spassiai, hiant pensau de fai una trassa a su predixeddu, s’aggiudu de su vicariu, a don Giulianu, unu bellu piccioccu beniu de foras, a ogus birdis, accozzau de monsignori s’obispu. Sa trassa fiat de ddu cassai e de ddu crastai. Sa chistioni fiat andada aici: sempiri pigaus de is traballus de su saltu, is mascus de bidda hiant deppiu diminui’ is attenzionis e is controllus de is piccioccas, atturadas aici solas. Luegu si ‘ndi fiat approfittau don Giulianu. A is mascus de bidda fiat parta una cuncurrenzia pagu leali et hiant deçidiu de ddi torrai sa pillota. Hiant scrittu a don Giulianu una bella littera de amori, donendiddi appuntamentu a su mericeddu, pustis de sa funzioni de cresia, a palas de su nuraxi becciu, dda hiant firmada cun su nomini de sa prus bella Filla de Maria, e si dda hiant recapitada cun d’unu piccioccheddu.
Duncas, candu coram populo is piccioccus fiant po cumenzai a testimoniai totu cantu sa trassa, su sindigu hiat donau s’ordini de ‘nci bogai sa genti de plazza, cun sa scusa de unu perigulu po “s’ordini costituiu”. Pustis de is tres toccadasa de campaneddas, sa guardia, segundu is comandus arrecius, ‘ndi hiat bogau unu fusti chi no ‘ndi arruiat sa folla et hiat cumenzau a iscudi’ a conca a totus is chi ddi capitant a tiru. Sa genti ‘nci fiat abarrada meda mali. Passau su primu momentu de sturdimentu, si ‘ndi fiant strantaxada in pei gridendi arrabiada e fatta e tot’ind’unu si fiat movia… Sa guardia no si fiat prus agattada. Su fusti fiat istau agatau a intru ‘e su podestadi, candu is dottoris furisterus fiant benius po ddi fai s’autopsia. Su vicariu dd’hiant accappiau asuba de unu molenti e bogau de bidda a corpus de perdas - monsignori si fiat tentu su molenti e ‘nd’hiat mandau un’ateru nou. De vicariu, si cumprendit. Is iscolas fiant atturadas serradas po unu annu. Et is podestadis chi fiant benius a pustis, no hiant prus ligiu Nietzsche o, si ddu ligiant, si fiant allabaus beni de ddu fait sci’.
Sa genti ‘e bidda mia est bona cun chi est umili. “Errare umanum est” - narat. Perdònat chi sbagliat, ma no si fidat de is chi no sbagliant mai. Castiendi is beccius, nau: «Cumpadessirimì de totu, si happu sballiau.». E mi scusu cun zia Cristina puru, po no hai cretiu a sa beridadi de su bisu. Is hominis de su consillu mi màndant una oghiada bona et unu m’hat sprondiu una sigaretta giai allutta, chi deu acciappu a bolidu.
Sa pobera mamma de Pisabella sighit a contai: «M’est torrau a menti su bisu… Sa notti prima mi fiat bessia in su sonnu sa bonanima de Antioga, e a palas de issa ‘nci fiat Nosta Sennora de su Remediu, cun su rosariu suu nodiu de matriperla. Antioga m’est accostada cun bisura trista, comenti mi bolessit avvisai de unu perigulu. Chistionàt … ma deu no intendia sa boxi sua; e in su mentras, bidia Nosta Sennora accinnendi chi sì, cun sa conca, e is postas de su rosariu stiddiendi sanguini. Insaras happu ghettau unu zerriu e mi ‘ndi seu scidada in d’unu bagnu de sudori… Luegu m’est torrau a menti su bisu, candu Pisabella est bessia de domu po andai a su saltu a fai scovas de forru. No podia stai prus in mesu de cussu fogu et aici happu lassau totu, domu, pani e forru, e seu curta a s’olivariu, finzas innui arribat a costau de su stradoni… de su corr' 'e sa furca… Su chi happu bistu, a ddu nai no m’abbastat su coru…».
Sa pobera mamma s’interrùmpit po lassai sciogu a su prantu. Est prangendi de mes’ora e ancora no accinnat a dd'accabai, po sighiri a contai sa storia. Sa genti abettendi abettendi cumenzat a si spassienziai e calincunu a murrungiat. Indi ‘essit una boxi: «Gei no hat a essiri su secretu de is centu tiaulus, chi no fait a ddu nai!».
Ziu Massiminu intrat in sa cosa cun delicadesa: «Forza, Cristina, naraddu, naraddu liberamenti, seus totus innoi po tui, po t’aggiudai, po fai giustizia e depeus sciri totu cantu.».
Is anzianus faint accinnus de assensu, movendi sa conca. De unu de issus ‘ndi bessit una boxi carignosa: «Tocca, Cristina, conta, ca ti sgravas.».
Sa femina firmat is lagrimas cun s’oru de su muccadori e tòrrat a cumenzai a nai, prangi prangi: «Pisabella! Filla mia bella! Creadura ‘noçenti! Trintaduus annus teniast a mai homini in facci hiast castiau!… Sempiri cosendi e ricamendi. Ge’ no s’hat a podi’ nai chi fiast scaminada! Sempiri tappada in domu… Dd’happu agattada in su fossu de su stradoni, et asuba portàt unu de cussus strangius chi currint indimoniaus cun is macchinas…».
Una boxi dd’hiat interrumpia: «E bistu in facci dd’has, su bellimbustu?».
Sa ‘eccia si fiat arrabiada: «Chi fessit bellimbustu dd’hat a sciri sa bagassa chi ‘ndi dd’hat scavulau! Unu de cussus chi passant in su stradoni nou, fiat, a braba manna e a pilus longus fiat… sa bisura de unu Giuda portàt. Candu hat intendiu is zerrius chi happu ghettau deu, s’est fuiu coment’ ‘e unu malifattori, est intrau in sa macchina e s’est fuiu… S’andada de su fumu, hessit fattu! Ah, si mi fessit arrutu in ungas!».
«E Pisabella?», dimàndant.
«Creadura mia ‘noçenti! No fiat in sei… totu stracciulada, is ogus in biancu, in d’unu mari de sanguini…».
Sa genti ammuntonada a intru e in foras de su magasinu no podit tratteniri unu scoppiu de ira. Is hominis si ‘ndi strentaxant unu pustis de s’ateru e cumenzant a picchiai is peis in terra a corpus cadenzaus cun is crapittas accioladas. Is animus sunt infogaus. De unu momentu a s’ateru podit suzzedi’ calincunu trumbullu malu.
Ziu Antiogu su sabiu arziat in artu tot’ ‘e is duas manus, faendi su moderadori. Narat: «Calma, calma… Giustizia hat a essiri facta!».
«Subitamenti!», gridant is prus arrabiaus.
Insaras ziu Antiogu ghettat unu zerriu forti, agitendi su baculu de ollastu, po calliai sa genti. Candu totus si sunt citius e s’est fattu silenziu, pronunziat su modu de nai de rituali po calmai is animus: «Sa minestra si pappat prus frida chi callenti.».
Ziu Massiminu, susteniu de sa parti massimalista, si fait a innantis e proponit de interrumpi’ sa reunioni, de andai a pigai piccus e dinamite e de fai sartai in aria a su mancu s’arrogu de stradoni chi passat a costau de s’olivariu de don Adrianu.
Don Adrianu - presenti po cumbinazioni - no osat a s’opponi’. Nàrat: «Passienzia si mi sartiat in aria calincuna matta de olia, prima de ognia cosa benit s’onori de sa bidda. No ‘ndi poneas meda però, ca s’annada promittit beni, e su pappai a pustis cun ita ddu cundeus?».
Unu dimandat: «E su sprosivu?».
Gesuinu su bombaiu s’accòstat e nàrat: «Prontu. A cussu ci pensu deu.».
A sa genti mia praxit dognia cosa chi fait zaccarru. Cali chi siat sentimentu chi provit, ddi praxit a dd’esprimiri burdellosamente, a zaccarraduras. S’odiu e s’amori no bogant succiu si no zaccàrrant. Gridus de dolori e gridus de gosu. Cantat a boxi prena e sa vida e sa morti.
Annus fait, candu ‘nci fiat s’urtima gherra de is nazionalis, cussus de su Municipiu, chi sciant liggi e scriri, faiant centu trassas e centu imboddicus: si poniant in bucciacca su sussidiu de is cumbattentis, in veci de ddu donai a is familias. O si puru calincunu arrogheddu ddu donànt, dimandànt in cambiu pilu nou.
A cussus tempus, ‘nci fiat famini de dda segai a fittas, e sa genti no sciat comenti ‘ndi bessiri. Insaras si fiat reuniu su consillu de is anzianus e si fiat fattu unu dibattimentu segretu a su notti, in s’argiola de s’Arrideli. Fiat istau decidiu a s’unanimidadi de usai sa dinamite e fiat stau donau s’incarrigu a Gesuinu su bamboaiu - chi piscat prus pisci issu chi no centu barconis de algheresus. Dexi carigas de poni’ a is ventanas de is cambaras de lettu de is ses cunsilleris municipalis. Una carriga a sa dì, cumenzendi de lunis finzas a sabudu. Is urtimas quattru carrigas, totus in pari, sa dominiga, in sa ventana de domu de su podestadi.
Dognia notti, a su zaccarru, sa genti approviàt a su puntu stabiliu e, bistus e controllaus is effettus, s’ ‘ndi torràt a domu a dormiri. Is quattrus carrigas de sa dominiga fiant istadas un’opera de arti. Parriàt s’acabu de is ispantorius de Santa Maria s’Assunta. Is zaccarraduras si fiant sighias una pustis de s’atera a distanzia de unu minutu e mesu preçisu.
Intra s’unu e s’ateru scoppiu, de asuba de sa cobertura partiat girendi una arroda de dognia colori, chi calàt scinciddendi in artu e studendisì asuba de sa genti chi ddui fiat curta a castiai. A sa segunda zaccarrada, totu sa bidda fiat giai reunia in plazza, a innantis de sa domu de su podestadi. Meda genti si fiat portau su scannu, po assistìri prus comudamenti a sa scena. Su bellu de s’acabu fiat stau s’incendiu de sa linnaia, a su mancu cinquanta carrus de cozzina e fascinas. Mellus de su fogadoni de Sant’Juanni - narànt totus. Sa piccioccalla si fiat abbrazzeddada e hiat cumenzau su ballu tundu, candu Fisinu fiat arribau cun s’organettu et hiat attaccau a sonai su “mi e la”. Chiccheddu su turronaiu e ziu Nicodemu su bendidori de carapigna no hiant postu is parada sceti poita mancàt su materiali po fai durcis, requisiu po su fronti, ma po baldoria, ballus, cantus, zaccarraduras e prexu, cussa dominiga benit regurdada comenti sa dì de festa mellus bessìda in tempus de gherra.
Pustis de cussa dì, is sussidius fiat cumenzau a bessiri et a essiri donaus abbastanzia cun regolaridadi. Un’atera reunioni segreta si fiat convocada - cust’orta in s’argiola de Cuccuru Mannu - po fai unu esamini minuziosu de is resultaus ottènius. Si fiat acclarau chi sa dinamite hiat sbloccau sa situazioni, ma no dda hiat resolvia in totu - poita is assegnus donaus a is famiglias bisongiosas fiant ancora pagus. Si fiat dezidiu de aumentai is carrigas de dinamite, in forza e in cantidadi, segundu sa lei de is valoris direttamenti proporzionalis.
Amarolla s’hiat depiu lamentai sa mancanzia de dinamite in giru: is minadori de is biddas accanta fiant in scioperu de prus de ses mesis e su pagu chi teniant serbiat a issus po assolviri sa controversia cun s’amministrazioni de sa mena. Po fortuna, totu a longu de sa costa, ‘nci fiat una fascia minada - po su nemigu, si mai ddi fessit benida a conca s’idea de sbarcai innì. Si fiat donau s’incarrigu de ‘ndi scarraxiai duas o tres a unu “reduci artificieri” de sa gherra precedenti. A s’ateru ‘nci hiat a essi’ pensau Gesuinu su bombaiu. Tres dis a pustis, a mesunotti in puntu, fiat sartiau in aria su Municipiu: murus, cobertura, mobilia, paperis e totu cantu. Fiat istau aici chi is sussidius, sene mediadoris, arribànt direttamenti a is familias interessadas.
S’idea de usai s’isprosivu est craru chi praxit a medas. Praxit puru a ziu Crisantemu, su meri de su botteghinu, chi sen’ ‘e mentigai su doveri suu de ghettai su binu, dimandat su permissu de fueddai de a palas de su banconi. Naràt: «Nendi sa cosa in craru, cali ateras rappresaglias podeus fai contras a unu stradoni? No tènit brebeis de ‘ndi ddas furai, no tènit terras po pasci de s’ ‘ndi ddas bruxai…».
E no naràt faulas. Is unicas partis de su stradoni nou chi si podint culpiri sunt is cartellus de segnaletica et is birdius catarinfrangentis, chi giai is piccioccheddus hant fattu sparriri de tempus meda. Una sottrazioni chi no hat debilitau sa funzionalidadi de sa struttura .
Su vicariu hat liggiu is pensamentus zaccarradosus in is ogus allutus de sa genti, chi sighit de a intru e de foras sa reunioni. Si fait largu a spintas, intrat in su magasinu e s’accostat a su consillu de is anzianus. Su fai sartiai in aria carreras civilis, nobas e trafficadas - nàrat issu - est una culpa manna meda. Un’ateru contu sunt is arrugas de bidda, chi hiant a podiri puru no esistiri po nudda. Tòccat a si regordai - amonèstat - chi ‘nci sunt leis civilis a is calis totus seus suggettus, chi si bollat o no, leis chi castigant no solamenti su danneggiamentu ma po finzas s’occupazioni temporanea de unu stradoni.
Is anzianus mi castiat cun ogus interrogativus. «Tui chi has istudiau», narat ziu Antiogu, «si depis nai coment’ est chi àndant custas cosas.».
«Sì», naru deu, «is istradonis benint fattus po poni in motu su chi si nàrat “ritrmu circulatoriu” - custu est pagu ma seguru. Prus si cìrculat e prus si spacciant macchinas, benzina, ollu, gommas e totu cantu. Circulendi serraus a intru de is machinas, in su callenti, si sudat e si buffat de prus. Po restabiliri “s’equilibriu benzoidricu” tòccat a si moviri de una parti a s’atera, sighendi una beni cungegniada “bia crucis”, aundi is postas sunt stazionis de rifornimentu de benzina e de cosas de buffai. Atturai firmus in d’unu stradoni est proibiu severamenti. Infatti, candu si firmat unu boddeu de personas - fessit puru po castiai su stampu chi una talpa est renescia a fai in s’asfaltu - luegu arribant is tutoris de “S’Ordini Motorizzau” chi cumandant de “circulai” subitamenti, pìgant unu paiolu de ciumentu a presa rapida e tuppant su stampu.».
Su consillu de is anzianus deliberat cincu minutus de riflessioni, po agatai su modu de si ghettai a macus, po no pagai s’osteria.
In su silenziu mannu chi c’est, s’ ‘ndi arziat una boxi fini melodiosa: «A s’orbescida, bintitres dis pustis de s’affrontu vili - càntat ispirau Miminu, su poeta zurpu chi ponit is canzonis - Pisabella Corrias, bagadia de trintaduus annus, de bona moralidadi, siat in domu chi in foras, filla unica cunfortu de sa familia, po isburrai s’ingiuria patida, sa vida hiat refudau. Impavida, in s’oru de s’istradoni, cun su pei mancu appizzus de sa tira groga, su coru suu sanguinendi, hat abettau chi passessit sa macchina birdi, sa de su barbudu atreviu, e propriu asutta de cussa s’ ‘nci fiat ghettada.».
Zia Cristina ‘nci ghettat unu gridu de istraziu, e is feminas cumenzant a attitai, tirendisindi is pilus de conca, zerriendi e guriendi.
Su consillu de is anzianus deçidit de truncai is chistionis. Unu si ‘ndi arziat e castiendi su vicariu nàrat: «Boxi de populu, boxi de Deus: totu bit, totu intendit, ma nudda scoviat!».
Gesuminu su bomboaiu cumprendit chi s’ora sua est arribada. Nàrat: «Prontu! Est beru, su tempus cumenzat a si fai intendi’; e puru, mirai, tengiu sa manu ancora firma».
Su diciu narat: «Sa minestra si pappat prus frida chi callenti. Gei est beru. Ma calincuna borta sa minestra est mellus a dda pappai callenti.». Nàrat ziu Antiogu su sabiu. E istrantaxendisndi in peis declàrat finia sa reunioni.

Questo sito utilizza cookie per migliorare la tua esperienza e offrire servizi in linea con le tue preferenze. Chiudendo questo banner acconsenti all’uso dei cookie.